Pura kan duh lo

U le nau han,
Nizan ah Haka khua ah Pura sak an tinh mi ka duh lo nak kong ka ttial mi; mi tam pi nih ruahnak nan rak chuah cio i kaa lawm. Cun remh awk ta te zong nan ka chim i kaa lawm fawn. Pu Rual Bik nih a tawinak in a vun ka chuah piak long si lo in, Thawngpi pa (Salai Ceu Mang) nih zapi rel khim ding in atawinak in a vun ka ttial piak tthan ve. Cucu atu kan kuat tthan hna. Zapi an rel khawh cio ding hung kan kuat piak chin hna uh, ti zong in kan nawl hna.
Dam te cio in,
Van Lian pa

ZUMHNAK CAAH ACOZAH KAN HERH HNA LO

Chin State Government (Chin Acozah) nih Chin Khrihfabu tuanbia aa semnak Haka khuapi theng ah Kawl pennak hmelchunh “Pura” kan sak lai tiah biachahnak a tuah hi bia sawhsawh a si lo. Chin cozah biachahnak a si caah Chin tuanbia chungah a tang cang lai. Atu Chin Acozah cu hranhram in a rak kan uk tontu ralkap cozah phun si ti loin mipi thimmi Parliament nih mipi aiawh in sermi cozah a si cang caah Chin cozah biachahnak cungah mipi hmuhning duh poah in chimnak nawl le ruahnak peknak nawl kan ngeih cang cu zapi theih a si.

Mipi tampi nih duhlonak kan langhtermi program poah le upadi he kalh in tuahmi biachahnak poah cu cozah biachah cia a si ko zong ah a let lai i a hrawh tthan awk a si. Cucu “democracy” phunglam nih mipi a pekmi “nawlngeihnak” a si caah Chin cozah nih Kawl ram pumpi upadi le Chin mipi duhnak he kalh in Kawl pennak hmelchunh Pura Hakha khuapi ah sak ding biachahnak a tuahmi hi mipi nih kan duh lo, kan hrawh piak tthan uh tiah Chin State Prime Minister Hung Ngai le President Thein Sein hruaimi Kawlram Acozah sin ah duhlonak “Aw khat tein” chim khawh awk ah ramchung ramleng Chin mipi dihlak kan sawm hna.

Zei ruang ah dah kan duh lo!

1nk: Pura sak cu Biaknak lei rian a si caah Chin Acozah nih an ni thlak phung a si lo. 2008 Constitution ah Kawlram chungah buddhabata cu mitam bik nih biak mi a si (Section 361) tiah a pawm i Khrihfa, Islam, Hinduism le Animism hna zong Kawlram chung ah a ummi biaknak an si ve (Section 361) tiah aa ttial. Budahbata cu ram biaknak a si a ti lo caah Chin Acozah nih official in acozah meeting ah Pura saknak kong an ceih i biachahnak an tuah hi upadi he kalh in (un-constitution) tuahmi biachahnak a si caah aa palhmi biachahnak a si.

2nk: CHRO report ah Chin state cu 90% Khrihfa kan si. Budish hi 10% hmanh an tling lo. A bikin Haka peng ah budish hi 0.05 % hmanh an um lo. A um chun 0.05% pawl biak awk Pura zong sak cia a um cang ko nain Pura a thar sak an timh hi cu Chin mipi zeirel lonak le Khrihfa ram a simi Chin miphun namnet duh ruangin a chuakmi program a si caah aa palhmi biachahnak a si rih.

3nk: Haka khua luhnak kutka hram a cuannak bik theng ah Kawlmi pennak hmelchunh le budish hmelchunh Pura sak an timh hi cu Chin mipi nih duh awk a ttha kho lomi a si caah democacy phung he aa kalhmi (un-democracy) biachahnak a si hi a fang ngai rih fon. Ralkap uk lio kha cu thah le nawn ttih ah rak holh ngam a si lo nain atu cu mipi thimmi parliament nih sermi Chin cozah a si caah ralttha tein kan duh lonak kan chim ngam ve cang. Parliament member le cozah zong nih mipi duhnak cu an upat ve awk hrimhrim a si. Cu caah Haka khua ah Pura sak an timh hi cu democracy phung he zong aa kalh caah a dik lomi biachahnak a si.

Democracy phunglam ah a muru pa (4) a um i cu hna cu (i) Zalong tein chimrelnak nawl (Freedom of Speech), (ii) Zalong tein biaknak nawl (Freedom of Belief), (iii) Ttihphanak in luatnak (Freedom from Fear) le (iv) Chambaunak in luatnak (Freedom from Want) hna hi an si tiah US President Roosevelt nih a rak ti. Mipi zalonnak (freedom) an ngei lai a ti duh mi cu mipi nih an ni ngeih mi “nawhngeihnak” le “zalonnak” hi aho hmanh nih an buar piak hna lai lo tinak a si i “Ahohmanh” nih timi chungah “Acozah” lila zong an ni tel ve.

Zalong tein Biachimnak Nawl (Freedom of speech): Democracy phunglam a zulmi hna ram cu mipi nih zalong te in biachimnak nawl an ngei i, cucu aho hmanh nih an kham kho hna lo, cozah zong nih a kham kho hna lo. Bia an chim mi tu kha chimtu nih ttuanvo a lak tthan ve. Chim duh mi cu a chim mi le a ttial mi a hman lo le upadi he aa kalh sual a si ah cun cucu a mah nih a iin tthan ve lai. Asinain chimnak nawl cu mipi pakhat cio nih pumpak tein an ni ngeihmi “nawlngeihnak” a si caah kha kong he peh tlaiin cozah aa thlak kho lo. Cucaah democracy ram ah mipi chimmi bia a chekpiaktu “Censor Board” zong an chia lo.

Biaknak le Zumhnak kong he peh thlai in kan chim rih lai. Democracy ram poah ah mipi nih”Zalong te in Biaknak le Zumhnak Nawl” ”freedom of belief” an ngei dih. Mi pakhat nih a zumhmi biaknak poh kha zalawng te in a biak lai. Aduh ahcun zei bantuk biaknak le zumhnak hmanh biak lo le zumh lo in a um kho fawn. Cu ti a um kha ahohmanh nih buar piak khawh le hrawh piak khawh a si lo. Ahohmanh timi chung ah khan cozah zong an ni tel ve rih. Cucu “zalong tein zumhnak nawl” kan ti mi “freedom of conscience” a muru cu a si.

Kan mah lei in kan ruah sual lo ding Ralrin peknak (Awk)!

Chin Acozah nih Haka khua hauka ah ”Pura” sak ding biakhiahnak a tuah tik ah mitam pi kan lung a fak. Kan ngaih a chia, kan thin a hung, Kan lungfahnak le kan duhlonak ca in kan ttial cio, Biakinn cio zong ah kan duh lonak thlacam cio rih a si. Pathian tu nih kan auh aw theih piak in kan bawm hram ko seh! Hi ti bantuk in kan miphun sinak le kan nunphung ah aa khumh ngai cangmi kan biaknak ci hmih in hloh dih a kan duhmi ral nganpi nih a kan kulh lio caan ah hin ramkhel rianttuantu dihlak thawk in pastor dihlak, Church dihlak, Acozah rianttuan dihlak in mipi dihlak Pathian sin thlacam bu tein lungrual a herh bik lio caan te a si. Khat lei khel in mipi lung kan vai vuanh nak hnga lo keimah pumpak ka hmuhning tete zong chim chih ka duh i a ho zong nih pumpak in nan i lak lo ding ah nawl hmasa kan duh hna.

Tahchunnak pakhatnak: 2010 February, Pattaya, Thailand ram ah ”Global Chin Christian Fellowship” meeting lio ka rak chimmi cu Chin miphun nih kan dohmi “ral” pahnih an um; pakhat cu mit in hmuhmi ral a si i, cu cu doh a fawi te ko. A dang pakhat cu hmuh lomi “ral” a si. Hi “ral” nih ”kan biaknak, kan holh le kan miphun sinak” tiang a thah cuahmah cang. Kawl cozah nih tlangmi hi uk long si lo in ci hmih tiang an kan timh, U Nu nih Buddhabata kan ”ram biaknak” (State Religion) ah a ser. Ne Win nih Kawlca long nan cawng lai a ti i, tlangmi ca cawnnak nawl a kan pe ti lo; Saw Maung le Than Swe nih Kawlpa min long a si mi ”Myanmar” kha kan ram min ah an thlen, an min kha kan min ah an can ter rih ka rak ti.

Pastor cheu khat nih Khrihfami zong Kawl lak ah missionary kan thlah ve hna i, anmah zong Chinram ah rat in Buddhabata lut ding ah sawm ve ko hna ngat seh, Freedom of Belief ti hen cu pei a si cu! an ka ti. Ka leh mi hna cu “biaknak le zumhnak” ah zalonnak a um ding hi a phung a si. Buddhabata pa nih Krifa sin ah missionary rian a ttuan tik ah siseh, Krihfa nih Buddhabata pa sin ah missionary a ttuan tik ah siseh, ttuannak nawl cu an ngei veve. Asinain aho hmanh nih acozah nawlngeihnak (state power) le acozah thilri (state mechanism) hmang in missionary rian an ttuan awk asi lo. Hi hna pa hnih hman riangmang in mi pakhat kha biaknak dang ah a luh ter ah cun cucu “missionary” rian ttuan a si lo. Hranhram in biaknak thlenter (forced conversion) a si caah “religious persecution” phun khat a si tiah ka rak ti hna.

Tahchunnak pahnihnak: Haka ah “Pura” kan sak lai tiah Chin Acozah nih biachahnak a tuah hi democracy phung a si ve ko, Rangoon, Sule hrawng zong ah Khrihfa Biakinn he Muslim Mosque he Buddhabata Pura he pei an um tti ko khi, tiah tuanbia ttha te in theih lo le democracy tihi zei setdah a si ti a thei lomi mizaran kan caah cun “a hman ko lo hlah i” tiah lung vai vuanh a fawi te tak. A dang ngaimi cu Rangoon hi Haka ban tuk in miphun phun khat long umnak le miphun phunkhat long nih rak tlakmi khua le ram a si lo.

Rangoon cu “Mon” miphun pennak in a hmasa bik khua le ram ah rak sermi a si. Mon holh in “Dagon” ti a rak si i, atu “Shwedagaon” pura zong Mon Siangpahrangnu “Shin Saw Puh” nih a rak sakmi a si. Kawl Siangpahrang Alaungpaya nih Mon cu a tei hna i, kan ral ka tei dih cang hna tiah Dagon cu “Yan-gone” tiah a rak thlen. Mirang an rak kai tthan tik ah Kawlram khualipi ah an ser i India lei in “Kala” tampi an rak luh rih caah Muslim Mosgue le Hindu temple hna zong a hung um ve. America in A. Judson zong Pathian rianttuan awk in 1813 ah Rangoon a rak phan ve i atu Immanuel Church a dir nak hmun te ahkhin ngaidi in biakinn a rak dirh ve. Cucaah Rangoon cu Buddhabata Pura he Muslim Mosque he Krifa Biakinn he an dir tti mi khi an si. Tuanbia fiang tein an ngei dih. Hi zon ah a biapi bikmi cu biakinn saknak, Muslim mosgue sak le Hindu temple saknak ah Acozah nawlngeihnak le Acozah phaisa an rak hmang bal lo.

Haka cu Chin miphun hna kan khualipi a si i khuapi a si ban tuk in miphun dang le biaknak dang zong an hung um vete ko lai. Cucu kan kham kho lai lo. Kham phung zong a si lo. Asinain atu kan duh lo bikmi cu Haka ah Pura sak an timh hi Buddhabata zumtu hna nih an zumhnak ruangah sak timhmi si loin Chin Acozah nih Acozah nawlngeihnak (state ower) le Acozah thilri (state mechanism) hmang in sak a timh hi aa palhmi biachahnak a si caah democracy phung zong an buar lengah upadi (Constitution) zong an buar i, Biaknak phunglam zong an buar. Cucaah Haka le Rangoon ah thil a sining hi tah chun ding a si lo zia kan fiang cio ko lai dah tiah ka ruah.

Kan Hrial Awk!

A cunglei ah kan langhter bangin a tu Chin cozah nih Haka khua ah Pura kan sak lai timi hi mipi nih duh awk a si khawh hrimhrim lomi a si zia a fiang ngai cang ko lai. Asinain hi zon ah hin kan tlian awk le hrial a herhmi cu:

(1) Kawl (Burman/Myanmar ecthnic) hi an miphun ningpi in kan huat hna bia a si lo;

(2) Buddhabata biaknak zong a biaknak kan doh bia a si fawn lo tihi fian a herh ngaingai.

Chim duhmi cu miphun dang kan hua hna lo, biaknak dang zong kan hua fawn hna lo. Kan doh dingmi tu cu Chin Acozah nih Acozah nawlngeihnak (state power) ningcang lo in an hmanmi (the Chin State Government has abused its political power for religious purpose) le ningcang lo in “freedom of belief” kha mipi kut chung in an kan chuh i, biaknak kong ah an mah an rian a si lo mi thil an tuah mi kha kan duh lomi tu a si kha fiang tein langh ter ka duh.

Zei tin dah kan duh lonak kan langhter lai?

Zei bantuk biaknak a biami kan si ah atutan Chin cozah cabinet meeting nih biaknak rian a simi pura saknak kong biachahnak a tuahmi hi Kawlram phunghrampi le democracy zulhphung aa kalhmi (un-constitution le un-democratic) biachahnak a si caah Chin mipi dihlak nih kan duhlonak langh ter cio hi atulio Chin miphun caah a biapi ngaimi issue a si. Zei tin dah kan langhter lai ti ahcun;

1. Chin Acazoh hruaitu PM Hung Ngai le Kawlram Union Acozah President Thein Sein sin duhlonak ca ttial cio ding.

2. Chin State khuapi vialte ah Chin mipi nih lam zawh in duh lonak langh ter ding;

3. Vawleicung khuaza ram kip ah a um mi Chin Churches dihlak nih hi hi biachahnak hrawh awk le Chin miphun caah ni khat te ah thlacamnak ngeih cio ding hna hi an si.

4. Chin Khrihfa inn kip ah Vailamtung thing in sermi siseh; a hman thlak suaimi zong siseh, rak tar cio ding.

5. Chin Khrihfa Bu a hruaitu Pastor le Khrihfa Upa vialte, zei bantuk bu kan si zong ah atu bantuk in kan ram chung ah thawngtthabia mangttam a tlun lio can ahhin lungrualnak ngei ulaw; nanmah vialte nih kan miphun le kan Khirhfa Bu caah thlacamnak in lam kan hruai hram u tiah kan nawl hna.

Zaangfah nawl kan duhmi hna cu lei khuaza Chin Churches hruaitu Pastor le Khrifa upa vialte nih hi bantuk in kan ram ah Thawngtthabia mangttam a tlun lio caan ah hin lungrualnak ngei hram u law thlacamnak he kan miphun ning pi in kan hruai sawh ko uh tiah kan nawl hna. Bawi Kri min in Chin miphun caah fek te in dir cio u si.

Dr. Lian Hmung Sakhong

2012-03-20